Shakhtar Donetsk is al jaren een succesvolle springplank voor spelers naar de grootste competities in Europa. Paulo Fonseca (44) heeft als trainer diezelfde ambitie. Titels winnen in stijl moet hem van Oekraïne naar de Premier League brengen. Daarom zal Shakhtar ook vanavond tegen Feyenoord de aanval kiezen.
Op internet circuleert een video die de voetbalideeën van Fonseca perfect naar voren brengt. Vanuit de nok van het stadion van AA Gent is te zien hoe Shakhtar de bal rond de middellijn verovert. Via een tussenstation wordt de bal naar keeper Andriy Pyatov gebracht. Gent denkt een lange bal te kunnen afdwingen door het centrum vast te zetten, maar Pyatov vindt moeiteloos de enige vrije man aan de zijkant. Wat volgt, is een aanval die thuishoort in theorieboeken waarin positiespel wordt onderwezen. In anderhalve minuut raken alle Shakhtar-spelers de bal aan en na 29 opeenvolgende goede passes ligt de bal in het net.
Het lijkt erop dat je één of meerdere social media-scripts op VI.nl hebt uitgeschakeld. Daarom worden er geen social posts of liveblogs geladen. Wijzig hier je instellingen.
Het slechte nieuws voor Feyenoord is dat Shakhtar in dit Champions League-seizoen heeft aangetoond dit ook op het allerhoogste niveau te kunnen. Napoli wordt met eigen middelen verslagen in het openingsduel (2-1). Tegen Manchester City wordt bewezen dat dit geen toevalstreffer is. Tot zijn schrik constateert Pep Guardiola dat zijn elftal regelmatig met elf man wordt teruggedrongen op eigen helft. ‘Met onze hoge pressing kregen we het niet voor elkaar om hun briljante opbouw te stoppen. Dit is een geweldig team.’ Guardiola is zo enthousiast dat hij contact blijft houden met Fonseca.
Nederlandse ideeën
Voor Fonseca is de erkenning van Guardiola extra bijzonder vanwege zijn voorliefde voor aanvallend voetbal. Daarin is de in Mozambique geboren coach een buitenbeentje in Portugal. Waar de generatie Portugese trainers die in het kielzog van José Mourinho doorbreekt zich kenmerkt door de focus op verdedigende organisatie, baseert Fonseca zijn ‘game-model’ op balbezit.
‘Ik zal nooit puur voor resultaat gaan. Alleen winnen geeft mij geen voldoening’, vertelt Fonseca in een lezenswaardig interview over zijn werkwijze. ‘Ik wil altijd domineren vanuit balbezit, in de buurt spelen van het doel van de tegenstander en ver van mijn eigen doel verdedigen. Als coaches worden wij ingehuurd om te winnen, maar we hebben ook de verplichting om shows weg te geven waarvoor het publiek naar het stadion komt.’
Vermaak koppelen aan resultaat. In de kern zijn het Nederlandse ideeën die Fonseca naar voren brengt. De harde realiteit heeft hem tegelijkertijd geleerd dat alleen stijl hem nergens brengt. Als Fonseca in het seizoen 2013/14 met FC Porto voor het eerst een topclub leidt, wordt hij in maart ontslagen vanwege teleurstellende resultaten. Dat hij een jaar eerder het nietige Paços Fereira naar een derde plek heeft geleid, lijkt dan alweer vergeten. De reputatie van Fonseca als veelbelovende coach wordt pas hersteld als hij met Braga in 2016 de Taça de Portugal pakt, de eerste prijs voor die club in vijftig jaar tijd. Daarnaast reikt hij tot de kwartfinale van de Europa League, wat hem zijn huidige baan bij Shakhtar Donetsk bezorgt.
Winnen zonder geld
In Oekraïne wacht Fonseca geen makkelijk karwei. De Portugees is de opvolger van Mircea Lucescu, die in twaalf jaar tijd 22 prijzen heeft gepakt. Deze glorietijden zijn voorbij als de Roemeen vertrekt. In zijn laatste twee seizoenen wordt Dinamo Kiev kampioen. Een direct gevolg van de lastige politieke situatie. Shakhtar traint en speelt ver buiten Donetsk, waardoor van échte thuiswedstrijden nooit sprake is. Daarnaast krijgt eigenaar Rinat Akhmetov financiële klappen. Naar schatting van het Amerikaanse zakenblad Forbes verliest hij in drie jaar tijd tien miljard dollar aan vermogen. Daar ondervindt Shakhtar hinder van. Na jaren van miljoeneninvesteringen is in de laatste drie seizoenen in totaal slechts vierhonderdduizend euro uitgegeven op de transfermarkt, zelfs Heracles Almelo heeft in dat tijdsbestek meer gespendeerd.
Winnen zonder geld is dus de opdracht voor Fonseca. Weliswaar erft hij een getalenteerde selectie met een aantal exceptionele spelers, maar dat maakt het nog niet makkelijk om zonder investeringen de speelstijl te renoveren en het sportieve tij te keren. Dat krijgt Fonseca op indrukwekkende wijze voor elkaar: in zijn debuutseizoen wordt Shakhtar ongeslagen kampioen en veroveren de mijnwerkers de beker en de supercup. Dit alles gebeurt in de stijl die Fonseca propagandeert: via verzorgd positiespel op de helft van de tegenstander.
Volgens Fonseca gebeurt niets in het spel van zijn ploeg bij toeval
Shakhtar opereert vanuit een 4-2-3-1-formatie, waarin voortdurend ingeslepen patronen zichtbaar worden. Volgens Fonseca gebeurt niets in het spel van zijn ploeg bij toeval. Een van de vaste elementen is de wisselwerking tussen controleurs Fred en Taras Stepanenko. Fred is de zwervende spelmaker die onder druk aangespeeld kan worden en altijd de oplossing naar voren zoekt, Stepanenko bewaakt de balans en zakt vaak uit tussen de twee centrale verdedigers. Dat geeft de offensief ingestelde vleugelverdedigers de kans om ver naar voren op te schuiven. Marlos, Taison en Bernard – de drie Braziliaanse aanvallende middenvelders in de ploeg – krijgen hiermee op hun beurt de gelegenheid om zich aanspeelbaar te maken tussen de linies. In de kern een simpel concept: drie Oekraïners in de as als slot op de deur, twee backs die voor breedte zorgen en vier Braziliaanse middenvelders voor de verrassing en creativiteit. De duels met Napoli en Manchester City maken echter duidelijk hoe verschrikkelijk lastig is om dit simpele concept te ontregelen.
Vooral op het middenveld is het risico groot om uit positie gespeeld te worden, stelt Guardiola na afloop vast. ‘Stepanenko en Fred spelen korte passes en daarna lokken ze onze middenvelders uit om te drukken, zodat ze de bal achter hen kunnen spelen. Daar zijn ze een machine. Hun backs zijn fantastisch, vooral Ismaily op links. Marlos, Taison en Bernard zijn formidabele voetballers, heel erg snel.’ Een duidelijke waarschuwing aan het adres van Karim El Ahmadi en Tonny Vilhena, die heel goed moeten opletten dat de ruimtes voor het lichte centrale verdedigingsduo van Feyenoord gesloten blijven.
Het lijkt erop dat je één of meerdere social media-scripts op VI.nl hebt uitgeschakeld. Daarom worden er geen social posts of liveblogs geladen. Wijzig hier je instellingen.
Verdedigend probeert Shakhtar tegenstanders ver van het eigen doel weg te houden. Dat gebeurt via een pressingstijl waarin de voordelen van mandekking en zonedekking optimaal benut worden. Hoog op het veld staat Shakhtar georganiseerd in een compacte 4-2-3-1, waarin de aanvallende middenvelders het centrum bezetten. Op eigen helft wordt dit concept verruild voor een vlakke 4-4-2. In beide gevallen is het doel om de tegenstander naar de zijkant te lokken, wat het signaal is om tijdelijk de zonedekking los te laten. Shakhtar maakt dan plots het veld klein en probeert alle spelers rondom de bal af te dekken, wat moet resulteren in het veroveren van de bal. Als dat lukt, volgt vaak direct een snelle tegenaanval.
Droom
Deze manier van voetballen is voor Paulo Fonseca niet alleen een middel om met Shakhtar Donetsk prijzen te pakken, maar ook een middel om zelf een stap hogerop te maken. In aanloop naar het duel met Feyenoord spreekt hij openlijk zijn ambitie uit om ooit in de Premier League te werken. Een open sollicitatie die Fonseca plaatst op het moment dat hij in de Britse roddelpers genoemd wordt als mogelijke nieuwe manager van Everton, mocht Ronald Koeman daar ontslagen worden.
‘Alle coaches willen naar Engeland en ik ben een van hen’, zegt Fonseca tegen The Telegraph. ‘Dat is mijn droom en ik geloof heilig dat dit kan gaan gebeuren. Ik hoop snel, maar ik weet niet wanneer. Mijn contract met Shakhtar loopt na dit seizoen af.’
Tot die tijd blijft Fonseca doen wat in Nederland maar niet lijkt te willen lukken: met een oranje-machine tegelijkertijd resultaten boeken en voetbalshows weggeven.