EK-terugblik: sterren verbleken bij teamgeest en discipline

I: debutantenbal in Frankrijk
Voor het eerst in de historie doen er 24 landen mee aan een EK-eindronde. Het is een ideetje van voormalig UEFA-voorzitter Michel Platini. Onder het motto Hoe meer zielen, hoe meer vreugd maken Albanië, IJsland, Noord-Ierland, Slowakije en Wales hun EK-debuut. Het is een evenaring van het record uit 1996, toen vijf van de zestien deelnemers voor het eerst hun opwachting maakten. Maar net als dat toernooi staat de editie van twintig jaar later niet bepaald bol van het spektakel. In de eerste twaalf wedstrijden wordt niet eens één doelpunt per helft gemaakt.

Het historisch slechte gemiddelde van 1,83 treffers per duel wordt gaandeweg het toernooi omhoog getrokken. Door het hoge aantal wedstrijden (51) gaat het absolute EK-record van 2000 (85 goals) ook ruimschoots uit de boeken: 108 goals. Met 2,12 doelpunt per wedstrijd werd er sinds 1996 (2,06) echter niet meer zo weinig gescoord op een EK. De UEFA vindt de kritiek niet terecht en heeft ook wel wat anders aan zijn hoofd in de begindagen van het toernooi. De fans van diverse landen misdragen zich, met als dieptepunt de rellen tussen Russische en Engelse hooligans.

II: Kuipers moet Nederlandse eer hooghouden
De sfeermakende Oranje-fans worden wat dat betreft wel gemist. Het Nederlands elftal is sinds het veroveren van de Europese titel in 1988 voor het eerst niet van de partij. De halvefinalist van 1992, 2000 en 2004 hoort in 2016 niet bij de beste 24 landen van Europa. Tekenend voor de teloorgang van het Nederlands voetbal is dat de Eredivisie ook bar slecht is vertegenwoordigd. Alleen Ajax-spits Arek Milik en de bij Willem II weggepeste Adem Nemec zijn van de partij. Milik scoort één keer op weg naar de kwartfinaleplaats van Polen, Nemec vervult een bijrol bij Slowakije.

De afwezigheid van Nederland biedt Björn Kuipers een unieke kans. De 43-jarige topscheidsrechter uit Oldenzaal mag dromen van de EK-finale, die nog op zijn erelijst ontbreekt. Team Kuipers gooit zijn eigen glazen in door over het hoofd te zien dat de Kroatische doelman Danijel Subasic te vroeg van zijn lijn komt voordat hij een penalty van Sergio Ramos stopt. Scheidsrechterbaas Luigi Collina stelt dat Kuipers de strafschop opnieuw had moeten laten nemen. Na de kwartfinale Frankrijk-IJsland zit het toernooi er tot zijn eigen verrassing op voor Kuipers. De finaledroom spat uiteen.

III: weinig topduels in opmerkelijke poulefase
De wedstrijd waarin Kuipers in de fout gaat, Kroatië – Spanje, is een van de weinige topduels tijdens de eerste weken van het EK. Waar het toernooi in het verleden vaak in alle hevigheid losbarstte tijdens de groepsfase, beklijft tijdens de openingsdagen alleen de kraker tussen België en Italië. Weinigen geven vooraf ook maar een cent voor de kansen van de Azzurri, maar die verslaan De Rode Duivels op indrukwekkende wijze met 2-0. Emanuele Giaccherini opent de score na een Pirlo-achtige pass van Leonardo Bonucci, Graziano Pellè deelt de knock-out met een snoeiharde volley.

Het gebrek aan topwedstrijden wordt enigszins vergoed door de spanning. Het niveau en de amusementswaarde van de meeste EK-duels laat vaak te wensen over, maar omdat ook de vier beste nummers drie zich plaatsen voor de achtste finale staat er voor bijna alle deelnemers wel iets op het spel tijdens de laatste speelronde van de groepsfase. Die kent sowieso een bizarre ontknoping. Zo wint Wales Groep B ten koste van Engeland en verwijst Kroatië in Groep D titelhouder Spanje naar de tweede plaats. Italië is al na twee duels zeker van poulewinst in Groep E.

IV: Portugal profiteert van nieuwe opzet
Portugal profiteert misschien nog wel het meest van de nieuwe opzet. In een poule met IJsland (1-1), Oostenrijk (0-0) en Hongarije (3-3) komt de EK-finalist van 2004 ondanks een ware regen aan kansen niet verder dan drie gelijke spelen. Desondanks voorspelt bondscoach Fernando Santos dan al dat zijn ploeg de finale gaat halen. Cristiano Ronaldo neemt zijn land na een gemiste penalty tegen Oostenrijk in het duel met de Hongaren bij de hand met een fraaie hakbal. De Portugezen ontsnappen zo aan uitschakeling. Zonder een wedstrijd te winnen plaatst het land zich voor de achtste finale.

Portugal treft door de derde plaats met Kroatië een pittige tegenstander, maar daarna ligt het schema naar de finale relatief open. Van de andere zes ploegen in de bovenste helft wordt eigenlijk alleen België in staat geacht een gooi te doen naar de eindzege. Hoe anders is dat onderin. Daar is het voor de voetballiefhebber smullen geblazen met Duitsland, Frankrijk en Engeland als beoogde kwartfinalisten en op 27 juni de onvervalste kraker tussen Italië en Europees kampioen Spanje. Bondscoach Antonio Conte lacht als een boer met kiespijn als hij het schema bekijkt.

V: einde van een tijdperk
Conte weet als geen ander wat er nodig is om de Spaanse voetbalmachine te ontregelen. Zijn ploeg zal net als tegen België, het kroonjuweel van de groepsfase, het onderste uit de kan moeten halen. Dat lukt. Italië is op 27 juni in Saint-Denis heer en meester. David de Gea houdt zijn doel aanvankelijk nog schoon bij een kopbal van Pellè, maar is in de 33ste minuut geklopt als Giorgio Chiellini de rebound binnentikt. In de slotminuut is het weer Pellè die de genadeklap uitdeelt. Conte kraait victorie: 'Italië is meer dan catenaccio. Spanje had het talent. Wij hadden de ideeën.'

De uitschakeling in de achtste finale komt hard aan in Spanje, dat het onheil feitelijk al in de poulefase over zichzelf afroept door de groepswinst uit handen te geven in het hoogstaande duel met Kroatië (1-2). Na de wereldtitel is de ploeg van bondscoach Vicente del Bosque ook de Europese titel kwijt. 'Een einde van een tijdperk', kopt AS. 'Italië verbrandt de laatste resten van wat de afgelopen jaren een zeer succesvolle ploeg was.' Del Bosque is het er, twee jaar na de deceptie in Brazilië toen Oranje met 5-1 te sterk was, niet mee eens. 'Er zijn genoeg goede spelers.'

VI: EK-sprookjes IJsland en Wales
Spanje is niet het enige topland dat een wrange nasmaak overhoudt aan het EK. Wat te denken van Engeland? De ploeg van bondscoach Roy Hodgson rekent zich al rijk na de koppeling aan IJsland in de achtste finale, maar keert met het schaamrood op de kaken huiswaarts. De beul van Oranje in de EK-kwalificatiereeks zorgt voor een daverende stunt door zich terug te knokken van een vroege achterstand. Kolbeinn Sigthórsson groeit uit tot matchwinner (2-1). De kritiek is vernietigend. 'Dit was de slechtste prestatie die ik ooit heb gezien van het nationale elftal', foetert Alan Shearer.

Hodgson trekt na de uitschakeling dan ook meteen zijn conclusies. Had Marc Wilmots dat ook maar gedaan, denken de Belgen vier dagen later. De Rode Duivels lijken na klinkende zeges op Ierland (3-0) en Hongarije (4-0) klaar voor EK-succes, maar zakken in de kwartfinale door het ijs tegen Wales. Voor de verandering is niet sterspeler Gareth Bale, maar Hal Robson-Kanu de grote uitblinker. Met een Cruijff-turn stuurt hij de Belgische verdedigers het bos in: 2-1. Het feest barst los als Sam Vokes er ook nog 3-1 van maakt. België kan zijn koffers pakken. En Wilmots twee weken later ook.

VII: gastland Frankrijk raakt op stoom
Frankrijk begint na een moeizaam begin in de groepsfase steeds meer aan de verwachtingen te voldoen. Het duurt wel even voordat bondscoach Didier Deschamps de juiste formule heeft gevonden. Tegen Roemenië (2-1) en Albanië (2-0) heeft zijn ploeg genoeg aan de individuele klasse van Dimitri Payet en Antoine Griezmann om in de slotminuten de zege te grijpen. Pas als Deschamps de ster van Atlético Madrid in de tweede helft van de achtste finale tegen Ierland naar het centrum haalt en in de schaduw van Olivier Giroud laat spelen, begint het te draaien. Griezmann voorkomt met twee goals een Ierse stunt: 2-1.

Een ronde later blijkt andermaal over hoeveel individuele klasse het gastland beschikt. Zonder nou echt heel goed te voetballen, wordt er tijdens het laatste EK-duel van Kuipers hardhandig een punt gezet achter het IJslandse EK-sprookje: 5-2. De namen van Paul Pogba, Payet en Griezmann verschijnen allemaal op het scorebord, maar Olivier Giroud is met twee treffers de gevierde man. De ietwat houterige Arsenal-spits haalt daarmee zijn gram voor kritiek eerder in het toernooi. Toch gaat de aandacht vooral uit naar IJsland, dat op indrukwekkende wijze afscheid neemt van het EK.

VIII: verdedigen loont in knock-outfase
Frankrijk treft in de halve finale 'wereldploeg' Duitsland, zo waarschuwt Deschamps na de klinkende zege op IJsland. De weg naar de kwartfinale is voor de Duitsers relatief eenvoudig, al mist Thomas Müller kans op kans en voldoet Mario Götze niet als valse spits. In de Europese kraker tegen Italië moet Die Mannschaft alle zeilen bijzetten. De wedstrijd is kenmerkend voor het toernooi. De twee topteams kunnen het verschil niet maken in reguliere speeltijd (1-1) en hebben ook in de beslissende penaltyserie grote moeite te scoren. De zevende misser van Matteo Darmian kost Italië de kop.

Ook tegen Frankrijk is Duitsland niet in staat de dominantie uit te drukken in goals. Les Bleus staan af en toe met de rug tegen de muur, maar slaan via Griezmann twee keer toe: 0-2. Toch is het vooral die andere finalist die aantoont dat verdedigen op dit EK loont. Portugal countert zich tegen de superieure Kroaten in het slot van de verlenging naar een zege (0-1) en komt tegen Polen (1-1) pas na penalty's als winnaar uit de strijd. Pas in de halve finale tegen Wales (2-0) boeken Ronaldo en consorten de eerste EK-zege in reguliere speeltijd, maar dat is wel genoeg voor de finale.

IX: Portugal overwint persoonlijk drama Ronaldo
Ook de eindstrijd van het toernooi in Frankrijk staat bol van de symboliek. Niet de ploeg met de meeste sterren, maar met het hechtste team gaat er uiteindelijk vandoor met de Europese titel. De grootste ster die op 10 juli in het Stade de France op het veld loopt, moet de strijd na 24 minuten staken. Ronaldo houdt het nog lang vol, want in de achtste minuut is eigenlijk al duidelijk dat hij niet verder kan na een onbesuisde tackle van Payet. Trekkebenend probeert de vedette van Real Madrid de pijn van zich af te bijten, maar het gaat niet. Overmand door emoties verlaat hij het veld.

Het lijkt daarna een formaliteit dat Frankrijk de beker voor zich opeist, maar de ploeg van Deschamps stelt teleur voor eigen publiek. Griezmann, Payet, Pogba; stuk voor stuk krijgen ze de bal niet langs de uitblinkende doelman Rui Patrício. Als invaller André-Pierre Gignac vlak voor tijd ook nog de paal raakt, is Frankrijk de wanhoop nabij. Die maakt zich definitief meester van het gastland als invaller Éder in de 109de minuut de bal van 23 meter achter Hugo Lloris knalt. Uitgerekend de spits die het hele EK op de bank verpietert, groeit uit tot nationale held. Ronaldo kan zijn geluk niet op.

X: sterren stralen zelden in volle pracht
Het wordt uiteindelijk het jaar van Ronaldo, die in december ook de Gouden Bal wint. De 31-jarige vedette evenaart in Frankrijk Michel Platini als EK-topscorer aller tijden, maar presteert te wisselvallig om EK-topscorer én verliezend finalist Griezmann af te troeven als Speler van het Toernooi. Gareth Bale, met drie goals een sleutelspeler voor de halvefinalehelden van Wales, schopt het tot verbazing van velen niet eens tot het Elftal van het Toernooi. Voor zijn landgenoten Joe Allen en Aaron Ramsey is wél plaats. Toch stralen de sterren maar zelden in volle pracht.

De kampioen is hofleverancier. Behalve Ronaldo levert Portugal louter defensieve spelers: doelman Rui Patrício, verdediger Pepe en linksback Raphaël Guerreiro. Dat de creatievelingen uit Frankrijk (Griezmann, Payet), Wales (Allen, Ramsey) en Duitsland (Toni Kroos) komen, typeert het EK. Maar geen van allen kan het oerdegelijke Portugal afstoppen. Meer dan ooit zijn teamgeest en discipline doorslaggevend. De gewaagde voorspelling van Santos komt uit. Ronaldo en co hadden een missie. Die laten slagen was het enige dat telt. In 2004 huilde de ster van verdriet, in 2016 van geluk.